Αλέξανδρος Χρύσης: Διανόηση και πολιτική πρωτοπορία στη ρωσική επαναστατική παράδοση

Κλιουν Ιβάν, «[Μελέτη για το έργο «Οικογένεια»]» (1911)

 Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ουτοπία No 1, σελ 65-83

»Πάνω στο γραφείο μου υπάρχει μια προτομή του Μπελίνσκι, που μου εί­ναι ιδιαίτερα αγαπητός, καθώς επίσης ένα κιβώτιο με βιβλία, με τα οποία έχω περάσει πολλές νύχτες. Αν η ρωσική ζωή με όλες τις συνηθισμένες πρακτικές της εισβάλλει στο δωμάτιο μου, καταστρέψει την προτομή του Μπελίνσκι και κάψει τα βιβλία μου, δε θα ενδώσω στους χωριάτες· θα πο­λεμήσω» (Ν. Μιχαηλόφσκι).

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, επιχειρώντας να προσεγγίσει κανείς ένα ζήτημα όπως αυτό της σχέσης διανόησης και εργατικής τάξης, βρίσκεται μπροστά σε ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της μαρξιστικής πολιτικής θεωρίας.

Ιδιαίτερα μετά από την πρόσφατη κατάρρευση των καθεστώτων του λεγόμε­νου «υπαρκτού σοσιαλισμού» η μελέτη αυτής της σχέσης, όπως θα υποστηρίξω στις γραμμές που ακολουθούν, μπορεί να οδηγήσει σε ένα γόνιμο προβληματισμό όσον αφορά τα όρια και τις δυνατότητες του μαρξισμού όχι απλά και μόνο ως φιλοσοφι­κού ρεύματος αλλ’ ως «προγράμματος κοινωνικής χειραφέτησης».

Στις γραμμές που ακολουθούν η διερεύνηση της σχέσης διανόησης και εργα­τικής τάξης θα εντοπισθεί στα πλαίσια της πολιτικής αντίληψης του Β.Ι. Λένιν για το κόμμα στην περίοδο 1902-1904 και θα οδηγήσει σε μια γενικότερη αξιολόγηση της τελευταίας ως αποφασιστικού παράγοντα για την τραγική πορεία και κατάληξη του ιστορικού εγχειρήματος της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917.

 1. Εισαγωγή-Τοποθέτηση του ζητήματος.

Διαβάζοντας σχετικά πρόσφατα μια ενδιαφέρουσα απόπειρα ερμηνείας της κατάρρευσης των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης σε μια από τις πιο γνωστές φιλοσοφικές επιθεωρήσεις των ΗΠΑ, ήλθα αντιμέτωπος με την εξής, καταρχήν τουλάχιστον, παράδοξη άποψη:

»Η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» είναι το αποτέλεσμα του ότι λήφθηκαν πολύ σοβαρά υπόψη οι υποσχέσεις του Διαφωτισμού»‘.

Να είναι άραγε έτσι; Να είναι πράγματι ο Λένιν-όπως υποστήριξε ουσιαστι­κά η συγκεκριμένη αναλύτρια-αυτός που επιχείρησε να πραγματώσει το φιλοσοφι­κό αίτημα του Kant στο αφιλόξενο έδαφος της ρωσικής κοινωνίας²;

Ηχεί πράγματι σαν παραδοξολογία μια διατύπωση της ίδιας μελετήτριας όπως η πιο κάτω:

»Ο Λένιν επέστρεψε στην οπτική του Διαφωτισμού που ο Marx και ο Engels κατόρθωσαν να ξεπεράσουν. Έτσι για το Λένιν, οι κάτοχοι της γνώσης έχουν μια ιδιαίτερη απαίτηση να κυβερνήσουν για να διαμορφώ­σουν τον κόσμο. Τόσο για το Λένιν, όσο και τον Kant, αλλ’ όχι για το Marx και τον Engels (που εμπιστεύονταν την εργατική τάξη), μόνον οι διανοού­μενοι μπορούν να αποκαλύψουν τους αληθινούς δρόμους του κόσμου. Γι’ αυτό, ο Λένιν πάλεψε σκληρά, προκειμένου να καθιερώσει μια κομματική οργάνωση που θα αποτελούσε το φύλακα και το υποκείμενο της ιστορίας» ³

Ας μη σπεύσουμε να απορρίψουμε, αλλ’ ούτε και να αποδεχθούμε αμέσως μια θέση όπως η πιο πάνω. Για να προλάβω ακριβώς, οποιαδήποτε άκριτη απόρριψη ή αποδοχή μιας τέτοιας άποψης αρκεί να παραπέμψω στις αναλύσεις ενός από τους βαθύτερους μελετητές της ρωσικής πνευματικής παράδοσης, του Isaiah Berlin. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο διακεκριμένος αυτός στοχαστής, αναζητώντας το πεδίο γέ­νεσης της ρωσικής διανόησης, αντιμετωπίζει την τελευταία σαν τον καρπό μιας γό­νιμης και – σήμερα ποιος μπορεί να το αρνηθεί – εκρηκτικής συνεύρεσης του φιλο­σοφικού ρεύματος του Διαφωτισμού με αυτό του Ρομαντισμού⁴.

Είναι άραγε τυχαίο ότι σήμερα ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα που απασχολούν σημαντικούς μαρξιστές θεωρητικούς είναι η μελέτη της σχέσης του μαρξισμού με ό,τι οι ίδιοι ονομάζουν Επαναστατικό Ρομαντισμό⁵; Είναι άραγε τυ­χαίο ότι ο φιλόσοφος που κατεξοχήν επηρέασε την πολιτική θεωρία του Μαρξισμού, ο J.J. Rousseau, ενσαρκώνει αυτή ακριβώς τη συνάντηση Διαφωτισμού και Ρομαντισμού; Είναι, τέλος, τυχαίο ότι η κρισιμότερη πολιτική σύγκρουση στους κόλπους της Α’ Διεθνούς Οργάνωσης των Εργατών έγινε ανάμεσα σε ένα κορυφαίο Γερμανό και σε ένα αναρχικό Ρώσο διανοούμενο, όταν ο τελευταίος κατηγόρησε τον πρώτο ότι το σχέδιο κοινωνικής χειραφέτησης που προτείνει δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προγραμματική διακήρυξη για την εγκαθίδρυση μιας δικτατορίας των ανθρώπων του πνεύματος πάνω στο προλεταριάτο;