Άρθρο του Κ. Σταμάτη από το αφιέρωμα της Εφημερίδας των Συντακτών* στον Παναγιώτη Κονδύλη
«Υπάρχει µια βαθιά αµφισηµία σχετικά µε το νόηµα που ο Κονδύλης αποδίδει στην «ισχύ» αξιών όπως ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη, αξιοπρέπεια (…) Η «ισχύς» των αξιών, όπως και των κοσµοεικόνων, είναι ζήτηµα δύναµης εκείνων που θα επιβάλλουν τη δική τους εκδοχή γύρω από τις αξίες αυτές ή άλλες (…) Οπότε ως δίκαιη ενδέχεται να κριθεί ακόµη και η σταθερή πολιτική περιφρόνηση της αξιοπρέπειας των εξουσιαζοµένων, εάν αυτό συµφέρει στην αξίωση κυριαρχίας των κρατούντων! Από λόγους του Λόγου (Vernunft), λοιπόν, επιλέγουµε να µη συνταχθούµε µε τον Π. Κονδύλη
Του Κώστα Σταμάτη*
Το βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη, «Περί Αξιοπρέπειας» (εκδ. Ινδικτος, 2002), εκδόθηκε μετά τον θάνατο του ευφυούς στοχαστή. Το δοκίμιο φέρει όλα τα πάγια γνωρίσματα της σκέψης του. Προβαίνει σε ενδελεχή κατόπτευση της έννοιας της αξιοπρέπειας (dignitas) στην ιστορία των ιδεών, ήδη από την Αρχαία Ρώμη μέχρι τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και την εποχή μας. Παρακολουθεί προσεκτικά τις ιστορικο-κοινωνικές διακυμάνσεις της έννοιας, όπως αυτές διαπλέκονται με αλληλοσυγκρουόμενες αξιώσεις ισχύος, κάνοντας οξυδερκείς συσχετίσεις με τις μεταβαλλόμενες συγκυρίες εκφοράς τους.
Συγχρόνως, όμως, σ’ αυτό το γοητευτικό οδοιπορικό ξεδιπλώνεται και ο αποφασιοκρατικός νατουραλισμός του συγγραφέα, με επίκεντρο τη σημασία της αξιοπρέπειας. Το πόρισμά του είναι εξαιρετικά εύγλωττο, αλλά και αναμενόμενο για όποιον έχει εξοικειωθεί κάπως με τη σκέψη του Κονδύλη.
Το βιβλίο κλείνει ως εξής: «Παρά ταύτα η καθολική αναγνώριση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου δεν κατάφερε να αποκτήσει σημαντική πρακτική δεσμευτικότητα. Δεν διίστανται μόνον οι απόψεις σχετικά με το περιεχόμενό της […], αλλά την επικαλούνται, στον ίδιο βαθμό, κοινωνικοπολιτικά συστήματα που βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση μεταξύ τους. Λόγω αυτής της πολλαπλής και αντιφατικής φιλοσοφικής και πολιτικής χρήσης της, η έκφραση “ανθρώπινη αξιοπρέπεια” έχει γίνει ένας κενός τόπος μεταξύ πολλών άλλων» (σ. 82).
Λίγες σελίδες νωρίτερα, μεταξύ άλλων, είχε υπομνησθεί η καταφορά του Νίτσε εναντίον της «αξιοπρέπειας του ανθρώπου». Εκφράσεις όπως αυτή εξελήφθησαν από τον Νίτσε ως καθησυχαστική ψευδαίσθηση του αστικού πολιτισμού. Αυτός ο πολιτισμός, όμως, σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχόλιο του Κονδύλη, «ιδεολογικά στηρίζεται σε μια αισιόδοξη θεώρηση της ζωής, ενώ δεν θέλει να αντιληφθεί ότι χρειάζεται μια κατάσταση δουλείας, για να μπορέσει να υπάρξει μακροπρόθεσμα» (σ. 77).
Το ρεύμα της Απελευθερωτικής Ψυχολογίας στη Λατινική Αμερική και η Ανάγκη Επέκτασής του στην Ευρώπη σήμερα
Στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί η ανάδειξη της πολιτικής διάστασης της Ψυχολογίας κι ιδιαίτερα η πολιτική της χρήση σε περιόδους κρίσεων. Αρχικά θα δείξουμε πως ο κυρίαρχος λόγος χρησιμοποιεί την ψυχολογία για να αποπολιτικοποιήσει και να ψυχιατρικοποιήσει τα κοινωνικά φαινόμενα. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να ακυρώσουμε το επιχείρημα της ουδετερότητας που κομίζουν οι κυρίαρχες ψυχολογικές θεωρίες και τέλος θα παρουσιάσουμε το ρεύμα της απελευθερωτικής ψυχολογίας, το οποίο αναγνωρίζει τον πολιτικό του ρόλο θέτοντας τον εαυτό του στο πλευρό του αγωνιζόμενου λαού.
Οι ψυχολόγοι συγκαταλέγονται στην ομάδα των ειδικών που συν-αρθρώνουν τον κυρίαρχο λόγο περί κρίσης την τελευταία τριετία. Χωρίς καθυστέρηση, οι «κυρίαρχοι» ψυχολόγοι πήραν θέση θέτοντας την Ψυχολογία στην υπηρεσία του κοινωνικο-οικονομικού κατεστημένου και προκρίνοντας ως βασικό στόχο την προσαρμογή των πολιτών στα νέα δεδομένα. Αυτό, άλλωστε, κάνει διαχρονικά η κυρίαρχη Ψυχολογία στη Δύση με τα αυταρχικά και συντηρητικά διαγνωστικά εγχειρίδια, τα τεστ νοημοσύνης για τη διαλογή των κατάλληλων στρατιωτών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα ψυχιατρικά άσυλα για τον εγκλεισμό των «μη κανονικών» (Φουκώ).[1]
Στον αντίποδα της κυρίαρχης ψυχολογίας βρίσκεται μια εναλλακτική ψυχολογική πράξη, ένα παράδειγμα που θέτει την Ψυχολογία στην υπηρεσία των πολιτών, στο πλευρό των ανθρώπων που μάχονται ενάντια στην άρνηση, την κατάθλιψη και τη μαθημένη τεχνητή ανημπορία. Η απελευθερωτική ψυχολογία (Liberation Psychology)[2], η οποία έλκει την καταγωγή της από τη Λατινική Αμερική, αμφισβητεί την προσαρμογή στο κοινωνικό κατεστημένο και ενθαρρύνει τους καταπιεσμένους ανθρώπους να αντισταθούν στην αδικία. Επιχειρεί να ανακαλύψει με ποιο τρόπο άνθρωποι χωρίς ηθικό καταφέρνουν τελικά να ανακτήσουν την απαραίτητη ενέργεια με σκοπό να ανατρέψουν παράνομα πολιτικά καθεστώτα και να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο των Ιταλών οικονομολόγων Τζόρτζιο Ρούφολο και Στέφανο Σίλος Λαμπίνι «Il film della crisi. La mutazione del capitalismo» (Einaudi, 2012).
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Η κεντρική θέση αυτού του βιβλίου είναι ότι η κρίση στην οποία έχουν βυθιστεί οι δυτικές χώρες γεννιέται από τη ρήξη ενός ιστορικού συμβιβασμού μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας. Η φάση που ακολουθεί μετά από αυτήν τη ρήξη μπορεί να οριστεί ως η εποχή του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και αποτελεί την τρίτη μεταβολή που πέρασε ο καπιταλισμός από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Η πρώτη φάση είναι μια «εποχή των ταραχών» και αντιστοιχεί στο διάστημα μεταξύ των αρχών του αιώνα και της έκρηξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δεύτερη φάση αποτελείται από τη λεγόμενη «χρυσή εποχή»: μια συνεννόηση μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας βασιζόμενη πάνω σε δύο θεμελιώδεις συμφωνίες. Η πρώτη συμφωνία περιελάμβανε την ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων, την οποία αντιστάθμιζε ο πολιτικός έλεγχος των κινήσεων των κεφαλαίων, ο οποίος εξασφάλιζε ένα ευρύ πεδίο στην αυτονομία της οικονομικής πολιτικής των κυβερνήσεων και στις διεκδικήσεις των εργαζομένων.
Η δεύτερη συμφωνία εμπνεόταν από μια νέα θεωρία για τη διεύθυνση των επιχειρήσεων, η οποία έβλεπε την επιχείρηση ως μια σύνθετη κοινωνική πραγματικότητα που επιδιώκει όχι μόνον το κέρδος αλλά και μια σειρά κοινωνικούς στόχους, καθιστώντας έτσι τη μεγάλη ιδιωτική επιχείρηση μια αληθινή κοινότητα. Η τρίτη φάση σηματοδοτεί ακριβώς μια ρήξη με τη χρυσή εποχή και υλοποιείται μέσα από την απελευθέρωση των κινήσεων του κεφαλαίου, η οποία επιτρέπει να εξαπολυθεί μια αληθινή καπιταλιστική αντεπίθεση. Αυτή η κίνηση, που πραγματοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τους ηγέτες των Ηνωμένων Πολιτειών και της Μεγάλης Βρετανίας, προκαλεί μια θεμελιώδη μεταβολή στους συσχετισμούς δυνάμεων μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας και μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και ανοίγει τον δρόμο στην εντυπωσιακή επέκταση του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού στις δυτικές δημοκρατίες.
Η Μαρξιστική Σκέψη,τόμος 9, φιλοξενεί δύο υποκεφάλαια του βιβλίου τού Τάκη Μαστρογιαννόπουλου, Η Άνοδος και η Πτώση τωνΕργατικών Διεθνών, Κύκλος 1ος: Από τους Προδρόμους στην 1η Διεθνή, εκδόσεις Τόπος, κεφ. 1.6 και 1.7.
Η περίοδος μετά το 1844 δεν ήταν μόνο μια περίοδος στην οποία οι Μαρξ και Ένγκελς αποσαφήνισαν και επεξεργάστηκαν τις κομμουνιστικές τους απόψεις. Ήταν επίσης η περίοδος στην οποία ωρίμαζαν οι κοινωνικές αντιφάσεις που έμελλε να οδηγήσουν στη μεγάλη πανευρωπαϊκή επανάσταση του 1848. Στις συνθήκες αυτές ο Μαρξ, από κοινού με τον Ένγκελς, προσανατολίστηκαν βαθμιαία στην πολιτική δράση και στην προσπάθεια για τη συγκρότηση μιας επαναστατικής πρωτοπορίας του κινήματος, από κοινού με άλλους εξόριστους Γερμανούς και άλλων εθνοτήτων αγωνιστές, που από τη δεκαετία του 1830 είχαν συγκροτήσει πρώτα στο Παρίσι και αργότερα στο Λονδίνο την «Ένωση των Δικαίων», μια πρώιμη κομμουνιστική οργάνωση.
Για όλη αυτή την περίοδο, και μέσα στο βάθος της οικονομικής κρίσης του 1844-46, ο Μαρξ και ο Ένγκελς επιχείρησαν να επιδράσουν πάνω στις θεωρητικές απόψεις τόσο των μελών της «Ένωσης των Δικαίων» όσο και του εργατικού κινήματος γενικότερα. Η παραμονή και των δύο στις Βρυξέλλες τους έδωσε τη δυνατότητα να συζητήσουν σε βάθος τις απόψεις τους και να αναγνωρίσουν την ταυτότητα των αντιλήψεών τους, γεγονός που τους επέτρεψε να καταμερίσουν τις θεωρητικές τους εργασίες. Ταυτόχρονα, όμως, είχαν ως στόχο και την ανάπτυξη των ιδεών τους μέσα στο εργατικό κίνημα. Ο Ένγκελς, αναφερόμενος σ’ εκείνη την περίοδο, τόνισε τις προτεραιότητές τους: «Ήμασταν υποχρεωμένοι να θεμελιώσουμε επιστημονικά την άποψή μας. Αλλά ήταν εξίσου σπουδαίο για μας να κερδίσουμε με τις πεποιθήσεις μας το ευρωπαϊκό και πριν απ’ όλα το γερμανικό προλεταριάτο».
Τον Ιανουάριο του 1847 η Επιτροπή του Λονδίνου της «Ένωσης των Δικαίων» ανέθεσε στον Γ. Μολ να επισκεφθεί τις Βρυξέλλες και το Παρίσι για να έρθει σε επαφή με τον Μαρξ, τον Ένγκελς και τους συντρόφους τους με σκοπό να τους ζητήσει να προσχωρήσουν στην Ένωση για να βοηθήσουν τόσο στην οργανωτική όσο και στην πολιτική ανασυγκρότησή της. Πραγματικά, την άνοιξη του 1847 ο Μολ επισκέφθηκε τον Μαρξ στις Βρυξέλλες και τον Ένγκελς στο Παρίσι γι’ αυτό το σκοπό. «Κοντολογίς την άνοιξη του 1847», ανέφερε ο Ένγκελς, «ήρθε στις Βρυξέλλες ο Μολ και παρουσιάστηκε στον Μαρξ και αμέσως μετά στο Παρίσι σε μένα, για να μας καλέσει για μιαν ακόμα φορά, στο όνομα των συντρόφων του, να μπούμε στην Ένωση». Η πρόταση έγινε αυτή τη φορά δεκτή, γιατί όπως παρατήρησε και ο Ένγκελς, «είχαν πειστεί τόσο για την ορθότητα των αντιλήψεών μας, όσο και για την ανάγκη ν’ απαλλάξουν την Ένωση από τις παλιές συνωμοτικές παραδόσεις και μορφές. (περισσότερα…)
Ο Ντομένικο Λοζούρντο είναι καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Ουρμπίνο. Είναι επίσης πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Διαλεκτικής Φιλοσοφίας Societas Hegeliana. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η γλώσσα της αυτοκρατορίας» (Α/συνέχεια, 2010). Η ακόλουθη συνέντευξη του Ντομένικο Λοζούρντο δόθηκε με αφορμή την έκδοση του τελευταίου βιβλίου του «La lotta di classe. Una storia politica e filosofica» (Laterza, 2013) και δημοσιεύτηκε στην περιοδική επιθεώρηση Critica liberale.
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
– Καθηγητή Λοζούρντο, εξηγήστε μας αυτήν την ιδέα ενός βιβλίου για την πάλη των τάξεων, μιαν έννοια που από πολλούς θεωρείται ξεπερασμένη.
– Ενώ η οικονομική κρίση μαίνεται, πυκνώνουν τα δοκίμια που μιλούν για «επιστροφή της πάλης των τάξεων». Ηταν μια έννοια που είχε εξαφανιστεί; Στην πραγματικότητα, οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί που διακήρυτταν την παρακμή της μαρξικής θεωρίας της ταξικής πάλης διέπρατταν ένα διπλό λάθος. Από τη μια μεριά εξωράιζαν την πραγματικότητα του καπιταλισμού. Στη δεκαετία του 1950, ο Ραλφ Ντάρεντορφ υποστήριζε ότι συντελούνταν μια «εξάλειψη των κοινωνικών διαφορών» και ότι οι μικρές διαφορές που υπήρχαν ήταν μόνον το αποτέλεσμα του προτερήματος της εκπαίδευσης. Ωστόσο, αρκούσε να διαβάσει κανείς τον αμερικανικό Τύπο για να αντιληφθεί ότι ακόμα και στη χώρα-οδηγό της Δύσης υπήρχαν φοβεροί θύλακες μιας αθλιότητας που μεταβιβαζόταν κληρονομικά από τη μια γενιά στην άλλη. Ακόμα πιο σοβαρό ήταν το δεύτερο λάθος, που ήταν θεωρητικού κυρίως χαρακτήρα. Ηταν τα χρόνια στα οποία αναπτυσσόταν η αντιαποικιοκρατική επανάσταση στο Βιετνάμ, στην Κούβα, στον Τρίτο Κόσμο. Στις ΗΠΑ οι μαύροι πάλευαν για να θέσουν τέρμα στη λευκή επικυριαρχία, στο σύστημα του διαχωρισμού, της ρατσιστικής διάκρισης και καταπίεσης. Οι θεωρητικοί της υπέρβασης της ταξικής πάλης ήταν τυφλοί μπροστά στους σκληρούς ταξικούς αγώνες που διεξάγονταν μπροστά στα μάτια τους.
– Αν καταλαβαίνω καλά, εσείς διευρύνετε πολύ το νόημα της έκφρασης «πάλη των τάξεων», εγγράφοντας στο εσωτερικό της μια μεγαλύτερη γκάμα προβλημάτων;
– Ναι. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς στρέφουν την προσοχή τους όχι μόνον στην εκμετάλλευση που συντελείται στο πλαίσιο μιας μόνο χώρας, αλλά και στην «εκμετάλλευση ενός έθνους από ένα άλλο έθνος». Και σε αυτήν τη δεύτερη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με πάλη των τάξεων. Στην Ιρλανδία, όπου οι Αγγλοι άποικοι εκμεταλλεύονταν συστηματικά τους χωρικούς, το «κοινωνικό ζήτημα» έπαιρνε τη μορφή του «εθνικού ζητήματος» και η πάλη για την εθνική απελευθέρωση του ιρλανδικού λαού δεν ήταν απλώς ταξική πάλη, αλλά ήταν ταξική πάλη με ιδιαίτερη σημασία: στις αποικίες πράγματι –παρατηρεί ο Μαρξ- η «εγγενής βαρβαρότητα του αστικού πολιτισμού» αποκαλύπτει όλο τον αποκρουστικό της χαρακτήρα.
Υποστηρίζεται ότι η βασική διάκριση σήμερα πρέπει να ‘ναι εκείνη Βορρά – Νότου, ανεπτυγμένων χωρών της Δύσης και του ‘Τρίτου Κόσμου».
Υποστηρίζεται ότι η βασική διάκριση δεν είναι πια κεφαλαίου – εργασίας, αλλά λαών «πλουσίων» και «φτωχών».
Όπως οι Οικολόγοι υποστηρίζουν ότι η κύρια διάκριση είναι φύσης και ανθρώπου.
Όλα αυτά έχουν μια ορισμένη δικαιολογία που εξαίρεται από την κατάρρευση του ανατολικού χώρου, από την κατάρρευση της ισορροπιστικής αντίθεσης Δύσης -Ανατολής, στηριζόμενης στο αμοιβαίο «δέος» της πυρηνικής πανοπλίας. Στο κείμενο αυτό θα σταθώ στην οποιαδήποτε σημασία οι κάθε είδους παρατηρητές και κριτές αποδίδουν στο αναμφισβήτητο διευρυνόμενο χάσμα Βορρά – Νότου, «ανεπτυγμένων χωρών» και ‘Τρίτου Κόσμου».
Θεωρώ ότι το χάσμα αυτό είναι η πιο κραυγαλέα συνέπεια του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί σήμερα ο παγκοσμιοποιούμενος καπιταλισμός και ο «πολιτισμός» του.
Δηλαδή για να μη γίνεται άμεση αναφορά σε μια στενή «οικονομιστική» ερμηνεία του μαρξισμού, που επί πολλά χρόνια δυστυχώς επικράτησε, και η οποία παρέλειπε να τονίζει τη συνολική λειτουργία του συστήματος και του «πολιτισμού» του δηλ. των αξιών που κατορθώνει και επιβάλλει.
Έτσι π.χ. η αναμφισβήτητη οικολογική καταστροφή του Πλανήτη δεν εξηγείται από μια άμεση αναφορά στην αντίθεση «κεφαλαίου – εργασίας» αλλά από το πώς λειτουργεί συνολικά το βασιζόμενο στο κεφάλαιο και τον «πολιτισμό» του σύστημα.
Από τέτοια αντίληψη πρέπει ν’ απορρέει και αυτό που τονίζεται τώρα σαν κύριο χαρακτηριστικό της βαρβαρότητας στην οποία πράγματι καταποντίζεται το σύστημα, ύστερα ιδίως από την υποβάθμιση της αντίθεσης «Δύσης – Ανατολής», δηλαδή της έννοιας «Βορράς – Νότος» «ανεπτυγμένες χώρες» – ‘Τρίτος Κόσμος».
Τον καιρό της έξαρσης της αντιαποικιακής επανάστασης ιδίως στον αφρικανικό και αραβικό κόσμο, όπου επικρατούσαν τα ιστορικά ονόματα του Κρούμα, του Λουμούμπα, του Νάσσερ, του Μπεν – Μπελλά, επικρατούσε και η κατ’ εξοχήν «τριτοκοσμική» θεωρία του Φρανς Φανόν που έριχνε το βάρος στη διάκριση Βορρά – Νότου, λαών «πλουσίων» και λαών «φτωχών», δυτικών και τριτοκοσμικών. Και έδινε προτεραιότητα στη φτωχή αγροτιά απέναντι στο εν μέρει «προνομιούχο» μικρό προλεταριάτο των πόλεων.
Με το διευρυνόμενο τώρα χάσμα Βορρά – Νότου θα ξανάλθουμε σε τέτοιες αντιλήψεις, που δεν ξεκινούν και δεν στηρίζονται από την «ουσία» αλλά τα «επιφαινόμενα» και επομένως έχουν τα τρωτά τους. Όμως πως προσδιορίζεται ο ‘Τρίτος Κόσμος» που πράγματι η διατήρηση και η διεύρυνση του είναι η πιο σοβαρή, η πιο αποφασιστική δοκιμασία της βιωσιμότητας του παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού συστήματος;
Πόσο αυτή μπορεί να διαρκέσει σε περίπτωση π.χ. που το σύστημα αυτό θ’ αποδειχθεί ικανό να αναβαθμίσει στο μέσο ίδιο βιοτικό και πνευματικό επίπεδο τον ‘Τρίτο Κόσμο», ή αντίθετα αν το περιχαρακωμένο βασίλειο των «ανεπτυγμένων» προφυλασσόμενο από τους «βαρβάρους» που ολοένα και περισσότερο ασφυκτικότερα θα το περικυκλώνουν, αφήσει τους «βαρβάρους» στην τύχη τους;
Saloua Raouda Choucair, Les Peintres célèbres II, 1948—49
Πηγή: Ουτοπία Νο 1,σελ.47-58
Είναι νοητή σήμερα μια πολιτική «μεγάλης κλίμακας»; Μια πολιτική, δηλαδή, που να στοχεύει στην όσο το δυνατόν συνολικότερη αναμόρφωση του κοινωνικού είναι με γνώμονα ένα συνεπές, συνεκτικό και περιεκτικό σύστημα αξιών που αντιπαρατίθεται στο ήδη ισχύον, το καθιερωμένο, την επίσημη έκφραση της σε κάθε επίπεδο εξουσίας. Μια πολιτική, επομένως, που ως «τέλος» της δεν θα έχει την απόκτηση και τον τρόπο διαχείρισης της εξουσίας αλλά το περιεχόμενο της ίδιας της ανθρώπινης υπόστασης, την ουσία του είναι εν κοινωνία. Πόσο επίκαιρο, πόσο αναγκαίο, πόσο νόμιμο είναι ένα τέτοιο ερώτημα;
Είναι επίκαιρο γιατί η παρατήρηση των φαινομένων της κοινωνικής ζωής οδηγεί σε πρωτογενείς διαπιστώσεις – στηριγμένες περισσότερο στις άμεσες εντυπώσεις και λιγότερο στο καταστάλαγμα της ιστορικής εμπειρίας – που ενισχύουν την άποψη ότι η πολιτική «μεγάλης κλίμακας» όχι μόνον έχει ιστορικά αποτύχει αλλά είναι και επιζήμια. Η κατάρρευση των ιδιότυπων «ανατολικών» κοινωνιών δίχως όμως την αναγκαία προβολή ενός άλλου, διαφορετικού και, ιδίως, πειστικού κοινωνικοπολιτικού προτύπου – αναγκαίου άλλωστε, όπως έχει δείξει η ιστορία, στη ζωή των ανθρώπων – καθιστά αναπόφευκτο και ενισχύει την επικαιρότητα του ερωτήματος.
Η εκ νέου τοποθέτηση του ζητήματος για το ποιο είναι το περιεχόμενο της πολιτικής είναι αναγκαία σήμερα, αφού παρατηρείται μια συνεχής απαξίωση της πολιτικής δραστηριότητας που εκφράζεται είτε σαν αυθόρμητη απέχθεια είτε ως απομάκρυνση από την πολιτική ακόμη κι ως εκφυλισμός του πολιτικού σε μορφές δευτερεύοντος σχολιασμού, ο οποίος συνιστά μια μορφή πολιτικής παραφιλολογίας. Πρόκειται για τη μετατόπιση της πολιτικής από τις βασικές και ουσιαστικές της παραμέτρους σε πλευρές δευτερεύουσες που περισσότερο συσκοτίζουν παρά αναδεικνύουν το πολιτικό φαινόμενο. Το πρόβλημα αυτό συνδέεται και με τη γενικότερη κρίση των πολιτικών, με την ευρεία έννοια, αξιών της εποχής μας. Την οριακή κατάσταση ενός πολιτιστικού προτύπου που διαγράφτηκε την εποχή του διαφωτισμού και, ως φαίνεται, ολοκληρώνεται με την εκπνοή ενός από τους ταραχωδέστερους αιώνες της ανθρώπινης ιστορίας.
Το ερώτημα νομιμοποιείται επιστημολογικά καθώς συμπυκνώνει τη διαμάχη γι’αυτό καθαυτό το περιεχόμενο της πολιτικής, την εμβέλεια, τα όρια, τις δυνατότητες της. Τι είναι, τελικά , πολιτική; Μια δραστηριότητα εξισορρόπησης συμφερόντων; Ένα πρόγραμμα διαχείρισης κοινών προβλημάτων και υποθέσεων; Μια προβολή των οραμάτων του σήμερα στην πραγματικότητα του αύριο; Μια συμπαιγνία επαγγελματιών προς ίδιον όφελος; Μια στάση αξιακά ουδέτερη η μια γενικότερη ηθικο-παιδαγωγική διαδικασία; Αυτά είναι ορισμένα, κι όχι όλα φυσικά, από τα ερωτήματα που αναφέρονται στο status της πολιτικής και επιχειρούν την επισήμανση και περιγραφή του αντικειμένου της.
Η κατάρρευση των περισσότερων χωρών του» υπαρκτού σοσιαλισμού» η κρίση και οι δυσκολίες των υπόλοιπων, έθεσαν ένα αναπόφευκτο ερώτημα: μήπως και ο σοσιαλισμός ήτανε μια θαυμάσια ουτοπία; Τα ιδανικά της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ανθρώπινης απελευθέρωσης θα παραμείνουν συνεπώς για πάντα στην απροσπέλαστη περιοχή του ιδανικού, επειδή βρίσκονται σε αντίφαση με την εγωιστική ανθρώπινη φύση;
Από πολλές πλευρές έχουν γίνει απόπειρες να ερμηνευθεί η κατάρρευση των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού1. Μια από τις ερμηνείες που διατυπώθηκαν, είναι αυτή που θεωρεί το σοσιαλιστικό, και κατ’ επέκταση το κομμουνιστικό ιδεώδες, ασυμβίβαστο με την ανθρώπινη φύση. Κατά συνέπεια, το ερώτημα για την ανθρώπινη φύση έχει μια άμεση πολιτική σημασία: αν ο σοσιαλισμός αντιφάσκει με την εγωιστική φύση του ανθρώπου, τότε και κάθε μελλοντική απόπειρα για θεμελίωση σοσιαλιστικών κοινωνιών είναι προκαταβολικά καταδικασμένη. Και τότε πρέπει να δεχτούμε ότι η κεφαλαιοκρατική – ατομικιστική κοινωνία είναι η τελευταία μορφή ανθρώπινης κοινωνίας ότι οι αστοί ιδεολόγοι είδαν σωστά και ότι ο Marx ήταν ένας, μεγαλοφάνταστος έστω, ουτοπικός.
Είναι προφανές ότι το προηγούμενο πολιτικό ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί στο επίπεδο της πολιτικής. Για να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα, απαιτείται η φιλοσοφική διερεύνηση του ερωτήματος για την ανθρώπινη φύση. Ας επιχειρήσουμε λοιπόν να περάσουμε, από το πεδίο της πολιτικής, στην περιοχή της φιλοσοφίας.
Edward Hopper, Carolina Morning,1955
1. Η μεταφυσική, αντίληψη για την ανθρώπινη φύση.
Εδώ δεν είναι βέβαια ο τόπος για μια σκιαγραφία έστω, της προϊστορίας του προβλήματος, θα αναφερθώ ωστόσο σε δύο απόψεις, όπως αυτές διαμορφώθηκαν στον ευρωπαϊκό χώρο: στη χριστιανική και στην αστική, επειδή σχετίζονται άμεσα με το θέμα μας.
Είναι γνωστό ότι ο χριστιανισμός δέχεται έναν εγγενή δυϊσμό της ανθρώπινης φύσης: από τη μια το φθαρτό υλικό σώμα και από την άλλη η αυλή αθάνατη ψυχή. Η δυϊστική αντίληψη που θεωρεί το σώμα φθαρτό σκήνωμα, φορέα, φυλακή της ψυχής, έχει μια μακρά προϊστορία: από το αιγυπτιακό ιερατείο μέσω του Πυθαγόρα πέρασε στην πλατωνική φιλοσοφία και από τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς, στους πατέρες της Εκκλησίας. Ο καρτεσιανός δυϊσμός είναι η κλασική μορφή της αστικής – χριστιανικής αντίληψης για τις σχέσεις ύλης και πνεύματος.
Οποιοσδήποτε επιχειρεί να επανατοποθετήσει κριτικά, με τρόπο πρωτότυπο ζητήματα βγαλμένα από τα έργα του Antonio Gramsci τόσο από τα γραπτά «εν θερμώ», της καυτής καθημερινής στράτευσης μέχρι το 1926, όσο και από τα γραπτά των καταναγκαστικών καταστάσεων μιας σκληρής φυλακής, πρέπει να ξέρει ότι στη βάση της ανάλυσης, τα πάντα έχουν στην ουσία λεχθεί και είναι ουσιαστικά αδύνατον να ανακαλύψει κάτι παραπάνω το οποίο μπορεί να έχει ξεφύγει από προηγούμενους σχολιαστές.
Η τεράστια κριτική φιλολογία πάνω στον Gramsci έχει δύο βασικές αιτίες. Η πρώτη ιδιαίτερα ιταλική και η δεύτερη διεθνής. Κατά πρώτο λόγο ο Gramsci έχει αναμφίβολα υποστεί στην Ιταλία μια θεοποίηση σαν «θεμελιωτής» του ιταλικού κομμουνισμού από το 1921 (μια πραγματική ιστοριογραφική ανακρίβεια που ανεχθήκαμε επί μακρόν) και σαν υποστηρικτής του «ιταλικού δρόμου για το σοσιαλισμό», μια στρατηγική επιλογή που ήταν στην πραγματικότητα επεξεργασμένη από τον Palmiro Togliatti από το 1943 με βάση τις γεωπολιτικές προϋποθέσεις που δημιουργήθηκαν μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Ανεξάρτητα από το αν αυτή η επιλογή αξιολογήθηκε θετικά ή αρνητικά ο Antonio Gramsci δεν έχει σχέση μ’ αυτό, και σ’ αυτό το σημείο θα επανέλθουμε παρακάτω. Ξεκινώντας από το 1945 στην Ιταλία οποιοσδήποτε θέλησε να νομιμοποιήσει τις δικές του πολιτικοφιλοσοφικές απόψεις με «θεωρητικό τρόπο», έτσι που να είναι απ’ όλους αποδεκτές, αρκούσε να βρει στον Gramsci τη σωστή φρασούλα που μπορούσε να εξυπηρετήσει αυτή την προσπάθεια. Αυτή η απαράδεκτη χρήση του Gramsci ήταν η ίδια που έγινε και στην περίπτωση των τσιτάτων του Marx και του Λένιν από τους Μπρέζνιεφ, Σουσλώφ και του Γκορμπατσώφ στην αρχή.
Είναι ένα τυπικό ιστορικό φαινόμενο της μεσαιωνικής φάσης του κομμουνιστικού κινήματος, όπου αρκεί η αναφορά στις θεωρητικές αυθεντίες της υψηλότερης ιεραρχίας, παρά η οποιαδήποτε προσωπική άποψη. Πρόκειται για τη συμβολική αντανάκλαση της αναγνωρισμένης αυθεντίας από τον επαγγελματικό πολιτικό ιστό του κομουνισμού του κόμματος. Επιμένουμε στο γεγονός του μεσαιωνισμού αυτής της σκανδαλώδους κατάστασης. Στο μεσαίωνα πράγματι η αναφορά στα αποφθέγματα του ευαγγελίου, του Αυγουστίνου, του Boezio ή του Αριστοτέλη, με σκοπό να κλείσουν το στόμα των διαφωνούντων ή των αιρετικών, ήταν επίσης κυρίαρχος τρόπος πειθούς. Η «αιρετική» χρήση της εξουσίας δεχόταν στην ουσία την ιερότητα της πίστης στα τσιτάτα και απέρριπτε τη σωστή ερμηνεία του γραπτού, που ήταν ενάντια στην ορθοδοξία. Το ίδιο ακριβώς γίνεται με τον Gramsci στην Ιταλία από τις κριτικές ομάδες ξεκινώντας από τα χρόνια του ’50. Μια θλιβερή ιστορία που ίσως η κατάρρευση του κομμουνισμού το ΄91 βάζει επιτέλους στα αρχεία..
Βέβαια ο Gramsci καθόλου δεν επεδίωκε να κατασκευάσει ένα «σύστημα», αν και de facto οι σκέψεις και οι αναζητήσεις του κατέληγαν στο να συνιστούν κάτι περισσότερο από μια σειρά ευφυών και οξυδερκών παρατηρήσεων. Υπήρχε επίσης στον Gramsci κάτι περισσότερο από αυτό που έβρισκε κανείς στους κλασικούς φιλόσοφους του λεγόμενου δυτικού μαρξισμού», το νεαρό Lukacs και τον Karl Korsch. Ενώ δηλαδή σ’ αυτούς υπήρχε μια ευφυής επαναδιατύπωση του φιλοσοφικού κώδικα του κομμουνισμού, εναλλακτική σ’ αυτή, που προσέφερε ο λεγόμενος «διαλεκτικός υλισμός» (και η οποία ήταν βασισμένη σε μια εσχατολογία γενικής θετικιστικής κοσμολογίας) – αναπόφευκτα «θρησκευτικής» έστω και με την παράδοξα «άθεη» μορφή που ωστόσο στο βάθος δεν περιείχε τίποτα περισσότερο από αυτό ακριβώς.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ουτοπία No 1, σελ 65-83
»Πάνω στο γραφείο μου υπάρχει μια προτομή του Μπελίνσκι, που μου είναι ιδιαίτερα αγαπητός, καθώς επίσης ένα κιβώτιο με βιβλία, με τα οποία έχω περάσει πολλές νύχτες. Αν η ρωσική ζωή με όλες τις συνηθισμένες πρακτικές της εισβάλλει στο δωμάτιο μου, καταστρέψει την προτομή του Μπελίνσκι και κάψει τα βιβλία μου, δε θα ενδώσω στους χωριάτες· θα πολεμήσω» (Ν. Μιχαηλόφσκι).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, επιχειρώντας να προσεγγίσει κανείς ένα ζήτημα όπως αυτό της σχέσης διανόησης και εργατικής τάξης, βρίσκεται μπροστά σε ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της μαρξιστικής πολιτικής θεωρίας.
Ιδιαίτερα μετά από την πρόσφατη κατάρρευση των καθεστώτων του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» η μελέτη αυτής της σχέσης, όπως θα υποστηρίξω στις γραμμές που ακολουθούν, μπορεί να οδηγήσει σε ένα γόνιμο προβληματισμό όσον αφορά τα όρια και τις δυνατότητες του μαρξισμού όχι απλά και μόνο ως φιλοσοφικού ρεύματος αλλ’ ως «προγράμματος κοινωνικής χειραφέτησης».
Στις γραμμές που ακολουθούν η διερεύνηση της σχέσης διανόησης και εργατικής τάξης θα εντοπισθεί στα πλαίσια της πολιτικής αντίληψης του Β.Ι. Λένιν για το κόμμα στην περίοδο 1902-1904 και θα οδηγήσει σε μια γενικότερη αξιολόγηση της τελευταίας ως αποφασιστικού παράγοντα για την τραγική πορεία και κατάληξη του ιστορικού εγχειρήματος της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917.
1. Εισαγωγή-Τοποθέτηση του ζητήματος.
Διαβάζοντας σχετικά πρόσφατα μια ενδιαφέρουσα απόπειρα ερμηνείας της κατάρρευσης των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης σε μια από τις πιο γνωστές φιλοσοφικές επιθεωρήσεις των ΗΠΑ, ήλθα αντιμέτωπος με την εξής, καταρχήν τουλάχιστον, παράδοξη άποψη:
»Η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» είναι το αποτέλεσμα του ότι λήφθηκαν πολύ σοβαρά υπόψη οι υποσχέσεις του Διαφωτισμού»‘.
Να είναι άραγε έτσι; Να είναι πράγματι ο Λένιν-όπως υποστήριξε ουσιαστικά η συγκεκριμένη αναλύτρια-αυτός που επιχείρησε να πραγματώσει το φιλοσοφικό αίτημα του Kant στο αφιλόξενο έδαφος της ρωσικής κοινωνίας2;
Ηχεί πράγματι σαν παραδοξολογία μια διατύπωση της ίδιας μελετήτριας όπως η πιο κάτω:
»Ο Λένιν επέστρεψε στην οπτική του Διαφωτισμού που ο Marx και ο Engels κατόρθωσαν να ξεπεράσουν. Έτσι για το Λένιν, οι κάτοχοι της γνώσης έχουν μια ιδιαίτερη απαίτηση να κυβερνήσουν για να διαμορφώσουν τον κόσμο. Τόσο για το Λένιν, όσο και τον Kant, αλλ’ όχι για το Marx και τον Engels (που εμπιστεύονταν την εργατική τάξη), μόνον οι διανοούμενοι μπορούν να αποκαλύψουν τους αληθινούς δρόμους του κόσμου. Γι’ αυτό, ο Λένιν πάλεψε σκληρά, προκειμένου να καθιερώσει μια κομματική οργάνωση που θα αποτελούσε το φύλακα και το υποκείμενο της ιστορίας» 3
Ας μη σπεύσουμε να απορρίψουμε, αλλ’ ούτε και να αποδεχθούμε αμέσως μια θέση όπως η πιο πάνω. Για να προλάβω ακριβώς, οποιαδήποτε άκριτη απόρριψη ή αποδοχή μιας τέτοιας άποψης αρκεί να παραπέμψω στις αναλύσεις ενός από τους βαθύτερους μελετητές της ρωσικής πνευματικής παράδοσης, του Isaiah Berlin. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο διακεκριμένος αυτός στοχαστής, αναζητώντας το πεδίο γένεσης της ρωσικής διανόησης, αντιμετωπίζει την τελευταία σαν τον καρπό μιας γόνιμης και – σήμερα ποιος μπορεί να το αρνηθεί – εκρηκτικής συνεύρεσης του φιλοσοφικού ρεύματος του Διαφωτισμού με αυτό του Ρομαντισμού4.
Είναι άραγε τυχαίο ότι σήμερα ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα που απασχολούν σημαντικούς μαρξιστές θεωρητικούς είναι η μελέτη της σχέσης του μαρξισμού με ό,τι οι ίδιοι ονομάζουν Επαναστατικό Ρομαντισμό5; Είναι άραγε τυχαίο ότι ο φιλόσοφος που κατεξοχήν επηρέασε την πολιτική θεωρία του Μαρξισμού, ο J.J. Rousseau, ενσαρκώνει αυτή ακριβώς τη συνάντηση Διαφωτισμού και Ρομαντισμού; Είναι, τέλος, τυχαίο ότι η κρισιμότερη πολιτική σύγκρουση στους κόλπους της Α’ Διεθνούς Οργάνωσης των Εργατών έγινε ανάμεσα σε ένα κορυφαίο Γερμανό και σε ένα αναρχικό Ρώσο διανοούμενο, όταν ο τελευταίος κατηγόρησε τον πρώτο ότι το σχέδιο κοινωνικής χειραφέτησης που προτείνει δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προγραμματική διακήρυξη για την εγκαθίδρυση μιας δικτατορίας των ανθρώπων του πνεύματος πάνω στο προλεταριάτο;
Ο Ντανιέλ Κοέν είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Paris I (Panthéon – Sorbonne) και στην École Normale Supérieure. Είναι επίσης πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου του Ιδρύματος Ζαν Ζορές. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Πόλις» τα βιβλία του «Η ευημερία του κακού», «Η Οικονομία σήμερα» και «Οικονομική κρίση: αίτια και προοπτικές» (τα δυο τελευταία τα έχει συγγράψει μαζί με τον Philippe Askenazy). Στο βιβλίο του «Homo Economicus» (Albin Michel, 2012), ο Κοέν επικρίνει τη θρησκεία του κέρδους και του πλούτου και υποστηρίζει ότι μια κοινωνία που έχει ως μόνη σπονδυλική της στήλη την οικονομική ζωή είναι καταδικασμένη να καταρρεύσει.
Η ακόλουθη συνέντευξη του Ντανιέλ Κοέν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό«Le Nouvel Observateur».
-Εκτιμάτε ότι η ιστορία του σύγχρονου καπιταλισμού σημαδεύεται από μεγάλες ασυνέχειες;
Ναι. Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, το σοκ που προκλήθηκε από τις διαδοχικές εκρήξεις του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και της κρίσης της δεκαετίας του 1930 οδήγησε τις δυτικές κοινωνίες να ξανασκεφτούν και να δαμάσουν τον καπιταλισμό. Αναπτύχθηκε έτσι αυτό που αποκαλείται κοινωνική οικονομία της αγοράς, η οποία θριάμβευσε την επαύριο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Με την ενίσχυση του συνδικαλισμού και την ανάδυση του κράτους πρόνοιας εμφανίστηκαν νέοι τρόποι κοινωνικο-επαγγελματικής οργάνωσης, στους κόλπους των οποίων η αναζήτηση του κέρδους συγκρατήθηκε από άλλες αξίες, περισσότερο συνεργατικές. Αλλά αυτή η ισορροπία καταστράφηκε βαθμιαία με αφετηρία τη δεκαετία του 1980. Εκτοτε η οικονομική ισχύς βασιλεύει ως απόλυτα κυρίαρχη και αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, που καθιστά τον κόσμο μας τόσο αβίωτο. Και καθιστά επίσης τα εργαλεία δράσης που διαθέτουμε τόσο αναποτελεσματικά.
-Τι εννοείτε;
Οταν η οικονομία, στο όνομα της αποτελεσματικότητας, εκτοπίζει τις αξίες που διατηρούν τη συνοχή της κοινωνίας, το σύστημα καταρρέει. Θυμηθείτε το παράδειγμα που αναφέρει η Maya Beauvallet, στο βιβλίο της «Les Stratégies absurdes» (Seuil, 2009), το οποίο καταδεικνύει τον αντιπαραγωγικό χαρακτήρα μιας ορισμένης αντίληψης του μάνατζμεντ, βασισμένης μόνο στην επίδοση και μόνο στα οικονομικά κίνητρα. (περισσότερα…)
Μετά την επανάσταση του Φλεβάρη, στις 12 Ιούνη του 1917, ο Π. Α. Κροπότκιν επέστρεψε στη Ρωσία από την Αγγλία, στην Πετρούπολη, όπου ήθελε να ζήσει. Σύντομα, όμως, άλλαξε γνώμη και μετακόμισε στη Μόσχα.
Μια μέρα, μέσα στο 1918, μια συγγενής του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν –η κόρη του, αν θυμάμαι καλά, μαζί με το σύζυγό της– παρουσιάστηκε στο γραφείο μου στην επιτροπή του Σοβιέτ των Επιτρόπων του Λαού (Σοβναρκόμ) και μου είπε για τα προβλήματα που αναγκαζόταν να υπομείνει αναζητώντας μια κατοικία. Ήταν σαφές ότι αυτό ήταν το αποτέλεσμα μιας γιγαντιαίας παρανόησης αφού ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς, ως βετεράνος της επανάστασης, προφανώς είχε το δικαίωμα σε μια κατοικία, ακόμη και κατά τη θυελλώδη αυτή επαναστατική περίοδο. Έτσι ήρθα πάλι σε επαφή με τον Π. Α. Κροπότκιν, τον οποίο γνώριζα από το παρελθόν. Ενημέρωσα αμέσως τον Βλαντιμίρ Ίλιτς και αυτός αμέσως με διέταξε να εκδώσω μια άδεια κατοικίας στο όνομα του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς, κάτι που έκανα άμεσα. Λίγο αργότερα τον επισκέφτηκα για να μάθω πώς περνούσε και η συνάντησή μας ήταν εξαιρετικά πρόσχαρη και εγκάρδια. Ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς ζούσε πολύ λιτά· στο δωμάτιό του υπήρχαν πολλά βιβλία και τα πάντα έδειχναν ότι ήταν επίπονα απασχολημένος με φιλολογικό έργο.
Αμέσως μετά την επανένωσή μας ανέφερε τη στάση του απέναντι στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Η μπολσεβίκικη επανάσταση τον είχε εκπλήξει σε ήδη προχωρημένη ηλικία και κατά τη γνώμη του μόνο άτομα κάτω των σαράντα μπορούσε να συμμετέχουν ενεργά σε μια επανάσταση. Όταν αντέτεινα ότι όλο το παράνομο τμήμα του κόμματός μας, που είχε επαναστατική εμπειρία, ήταν ήδη πάνω από αυτή την ηλικία, απάντησε: «Αυτή είναι η περίπτωση στη Ρωσία. Πράγματι, εδώ έχουμε επιφανείς επαναστάτες πενήντα ετών και άνω. Όμως, όσο αφορά την ηλικία μου… αυτό είναι ένα άλλο θέμα…» Τα γεγονότα της περίπλοκης ζωής μας τότε, όμως, τον κρατούσαν πολύ απασχολημένο, και όταν οι Λευκοί και οι εχθροί των Σοβιέτ περικύκλωναν τη Σοβιετική Ρωσία συμπαραστεκόταν πλήρως στην τύχη του μεγάλου προλεταριακού κινήματος.
Κάποτε μου είπε:
«Σε όλες τις δραστηριότητες των τωρινών επαναστατικών πολιτικών κομμάτων δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το κίνημα του προλεταριάτου τον Οκτώβρη, το οποίο κατέληξε σε μια επανάσταση, έχει αποδείξει σε όλους ότι μια κοινωνική επανάσταση είναι μέσα στα όρια του δυνατού. Και αυτός ο αγώνας, που διεξάγεται σε παγκόσμιο επίπεδο, θα πρέπει να υποστηρίζεται με όλα τα μέσα – όλα τα υπόλοιπα είναι δευτερεύοντα. Το κόμμα των Μπολσεβίκων είχε δίκιο να υιοθετήσει το παλιό, καθαρά προλεταριακό όνομα του “Κομμουνιστικού Κόμματος”. Ακόμα και αν δεν επιτύχει όλα όσα θα ήθελε, θα φωτίσει, ωστόσο, την πορεία των πολιτισμένων χωρών για τουλάχιστον έναν αιώνα. Οι ιδέες του σιγά-σιγά θα υιοθετηθούν από τους λαούς με τον ίδιο τρόπο όπως και το 19ο αιώνα ο κόσμος υιοθέτησε τις ιδέες της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης. Αυτή είναι η κολοσσιαία επίτευξη της Οκτωβριανής Επανάστασης».
Το άρθρο του Παναγιώτη Νούτσου δημοσιεύτηκε στο τεύχος 1 του περιοδικού ΟΥΤΟΠΙΑ , 1992,σελ.102-109
«… Η συνοικία της κραιπάλης άφαντη
και η άλλη της συναλλαγής. Το τιμ του μπαμπακιού,
οι ξένες εταιρείες. Και στο βάθος ο Σκληρός
υπό λοξήν γωνίαν»
Γ. Δάλλας, Δόκιμος σε συντεχνία
Ανάμεσα στον Καβάφη και την Αλεξάνδρεια παρεμβαίνει κάποτε ο Σκληρός και ιδίως πλειάδα σοσιαλιστών διανοουμένων που επικοινωνούν μεταξύ τους συνθέτοντας έτσι το πλήρες τοπίο της πνευματικής ζωής των Αιγυπτιωτών. Ως προς το ποιητικό έργο του Κ.Π. Καβάφη, ο οποίος πάντως υπήρξε και καίριος υπομνηματιστής των ποιημάτων του (όπως για παράδειγμα του «Περιμένοντας τους βαρβάρους» που κατά την επισήμανση του «υποθέτει μια τέτοια κατάστασι κοινωνική», δηλαδή η «κοινωνία φθάνει σ’ ένα βαθμό πολυτελείας», όπου «απελπισμένη από την θέσι εις την οποίαν δε βρίσκει διόρθωσι συμβιβαστική με τον συνηθισμένο της βίο, αποφασίζει να φέρη μια ριζική αλλαγή…»)’, αρμοδιότεροι συνάδελφοι θα αναπτύξουν τη σχετική προβληματική.
Πριν εισέλθω στο κυρίως θέμα της ανακοίνωσης μου θα συνοψίσω τα πορίσματα των ερευνών2 που αφορούν στις σχέσεις του Καβάφη με τον Σκληρό. Η ζωντανή γνωριμία μεταξύ τους χρονολογείται το Δεκέμβριο του 1913, όταν το περιοδικό Γράμματα εγκαινιάζει το εντευκτήριο του. Ως το τέλος του επομένου έτους, οπότε θα εμπεδωθεί στο λόγιο κοινό των Αιγυπτιωτών η εικόνα του μαρξιστή Σκληρού, τόσο με τις διαλέξεις του όσο και με τη συνεργασία του στα Γράμματα, αυτός θα έχει παραλάβει το σύνολο των δημοσιευμένων ποιημάτων του Καβάφη, σύμφωνα με τους καταλόγους διανομής των εκδόσεων του τελευταίου. Στον ενδιάμεσο χώρο κινείται ο κοινός τους φίλος Παύλος Πετρίδης και σε μικρότερο βαθμό ο αδελφός του Γιώργος Πετρίδης, ιδρυτικό μέλος του «Εντευκτηρίου» και της «Δημοτικιστικής Ομάδας» Καΐρου. Στα αμέσως επόμενα έτη ο Καβάφης παρακολουθεί τις ομιλίες του Σκληρού που οργάνωσαν στην Αλεξάνδρεια τα περιοδικά Νέα Ζωή και Γράμματα, μία από τις οποίες – με θέμα τη ζωή και τη σκέψη του Τολστόι – μνημονεύει επαινετικά ο ίδιος ο ποιητής. Μετά το 1917 οι δεσμοί φαίνεται ότι ισχυροποιούνται, με την κοινή πλαισίωση του εκδοτικού εγχειρήματος των Γραμμάτων (σε σημείωμα του Καβάφη, μάλλον του 1919, για τη συγκρότηση της «Κριτικής Ομάδας» του περιοδικού καταγράφεται ότι «στην Κοινωνιολογία βάλαμε» τον Σκληρό) και με το κοινό ενδιαφέρον για την εδραίωση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου». Ο ενδιάμεσος τώρα είναι ο Ιορδάνης Ιορδανίδης.
Στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας ο ελληνισμός της Αιγύπτου φαίνεται πως ξεπερνούσε τις διακόσιες χιλιάδες3 με κυριότερο πεδίο δράσης το εξωτερικό εμπόριο και τη βιοτεχνική παραγωγή, όπου κυριαρχούσε η κατεργασία και η εξαγωγή του βαμβακιού και του καπνού, αλλά και όλα τα αστικά και μικροαστικά επαγγέλματα που εμφανίσθηκαν «μετά τη διείσδυση του δυτικού καπιταλισμού»4. Στους κόλπους της παροικιακής κοινότητας που επιτελούσε κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες (» από την οργάνωση μιας κοινοτικής κοινωνικής ασφάλισης και την οικοδόμηση ενός άρτιου σχολικού συστήματος ως τη θέσπιση ενός μηχανισμού διαιτητικής δικαιοσύνης και τη συγκρότηση επαγγελματικών ενώσεων») θα εξασφαλισθούν οι όροι για την κατασκευή ενός «δημόσιου χώρου δίχως κρατική εξουσία» που θα εγγυάται την «ιδεολογική αναπαραγωγή του εθνικού συνόλου»5.
Τα πρώτα ρήγματα θα γίνουν αντιληπτά με τη συμμετοχή Ελλήνων στο «Διεθνές σωματείον των σιγαροποιών» και στο «Διεθνές συνδικάτον τυπογράφων», στα οποία εξακολουθούσε να παρουσιάζεται ακμαία η παράδοση των Ιταλών αναρχικών6και έντονα διεκδικητική ή συνδικαλιστική7 τους δραστηριότητα. Στους εργατικούς κύκλους, που εκδίδουν το δίγλωσσο BolletinoTypografico, κυκλοφορούσαν όχι μόνον ιταλόγλωσσα έντυπα (Il Domani, Lux, L’Idea)8 αλλά και ο Εργάτης που διευθύνει ο Νικόλαος Δούμας (νεαρός είχε μυηθεί στις σοσιαλιστικές ιδέες από τον Καλλέργη)9 τσαγκάρης, δημιουργός του «Σοσιαλιστικού Κέντρου Καΐρου» που βεβαίωνε ότι «όταν καταστραφούν οι καταστροφείς της εργατικής τάξεως θα βασιλεύση η αρμονία επί του σύμπαντος»10 Ζωηρότερα διαποτισμένη από το «αναρχικό ιδανικό» είναι η σκέψη των συνεργατών του Εργάτη: του γιατρού Γ. Σαραφίδη (το 1908 εκδίδει τη βραχύβια εφημερίδα Η Νέα με «φιλολογικοσοσιαλιστική μορφή»)11, του Ζαχ. Χατζόπουλου, αδελφού των Κ. και Δημ. Χατζόπουλου, και ιδίως του Γ. Τελεμίτη12 και του καπνεργάτη Σταύρου Κουτσόγλου’13 που φιλοδοξεί να καταστεί ένας δεύτερος Εl. Reclus στην έκθεση της δημιουργίας του κόσμου. Παρά τις διώξεις των συνδικαλιστών που ρέπουν ή υιοθετούν τον αναρχισμό, οι συγγενείς ιδέες συνεχίζουν να διαχέονται στον αιγυπτιακό ελληνισμό, όπως μαρτυρείται από μεταφράσεις έργων του Μπακούνιν και κυρίως από τις θεωρητικές συνθέσεις όσων προκαλούν την κοινωνία των «εμπόρων, των μπακάληδων, των χρηματιστών, των ιδιοκτητών» με τα «μυρωμένα πτερά της κοινωνικής επαναστάσεως»14.
«Η κρίση στην Ελλάδα θέτει σοβαρές απειλές για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. (…) Η κυβέρνηση συνεχίζει να ανέχεται τη βία και τα κηρύγματα μίσους του νεοναζιστικού κόμματος Χρυσή Αυγή. (…) Το Ευρωπαϊκό και το Συνταγματικό Δίκαιο παραβιάζονται επίμονα. (…) Είμαστε βαθιά ανήσυχοι ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι ελευθερίες, για τα οποία οι Ελληνες έχουν αγωνιστεί για δεκαετίες, υπονομεύονται».
Το παραπάνω είναι απόσπασμα ενός ψηφίσματος που δημοσιεύτηκε την περασμένη βδομάδα στην εφημερίδα «Guardian» και έχει συγκεντρώσει ήδη περισσότερες από τρεις χιλιάδες υπογραφές Ευρωπαίων πολιτών. H πρωτοβουλία ανήκει σε μια ομάδα Ελλήνων του Λονδίνου και στηρίζεται από διανοουμένους διεθνούς κύρους, όπως ο George Bizos, ο βουλευτής Jon Cruddas, οι καθηγητές Κώστας Δουζίνας, Peter Mackridge, Donald Sassoon, Gillian Slovo κ.ά
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Εφ.Συν.» ο πολιτικός φιλόσοφος και διευθυντής του Κέντρου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Birkbeck του Λονδίνου, Κώστας Δουζίνας, επισημαίνει πως το ζήτημα της απειλούμενης δημοκρατίας είναι σημαντικότερο και από την οικονομική επιβίωση της χώρας και προειδοποιεί πως η κοινωνική πίεση είναι πλέον οριακή.
Συνέντευξη στον Ματθαίο Τσιμιτάκη
-Η Ελλάδα βρίσκεται στο μέσον της οικονομικής κρίσης, εντούτοις διαθέτει μια εκλεγμένη κυβέρνηση. Πιστεύετε στ” αλήθεια ότι κινδυνεύει η δημοκρατία;
«Περισσότερο και από την οικονομική επιβίωση της χώρας. Πρόκειται για μια αυξανόμενη απειλή που ξεκίνησε πριν από την οικονομική κρίση, όταν οικονομολόγοι και τεχνοκράτες άρχισαν να παίρνουν αποφάσεις για τις πολιτικές που θα ασκούνται στη χώρα. Πλέον οι κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση και την τρόικα σε μυστικές διαβουλεύσεις, ενώ η περιθωριοποιημένη Βουλή άλλοτε καλείται να επικυρώσει αυτές τις αποφάσεις και άλλοτε όχι. Αυτό το πλαίσιο λειτουργίας έχει οδηγήσει σε παραβίαση βασικών κοινωνικών και οικονομικών ελευθεριών -κατάργηση συλλογικών συμβάσεων εργασίας, συνεχής μείωση του κατώτατου μισθού, εισαγωγή των ΕΟΖ, στις οποίες δεν αναγνωρίζεται κανένα εργασιακό δικαίωμα, και απομείωση των βασικών συνθηκών διαβίωσης. Συνεπεία των παραπάνω έρχεται και η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αστυνομία, διαβρωμένη από φασιστικά στοιχεία, προχωράει σε βασανισμούς, επιθέσεις σε διαδηλωτές, μετανάστες κ.ο.κ. Την ευθύνη για αυτή την κατάσταση φέρουν οι κυβερνήσεις που προηγήθηκαν, οι οποίες προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν την υφέρπουσα ξενοφοβία με αστυνομικές επιχειρήσεις, όπως ο Ξένιος Δίας».
Ο Καρλ Μαρξ ήταν εκείνος ο οποίος έδωσε στη λέξη «ριζοσπάστης» ένα βαθύ νόημα, που στις μέρες μας φανερώνεται από πολλές απόψεις εξαιρετικά επίκαιρο. Το 1843, στην «Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου», ο 25χρονος Μαρξ σημείωνε ότι η θεωρία, για να μπορέσει να γίνει υλική δύναμη, πρέπει να κατακτήσει τις μάζες. Και προκειμένου να κατακτήσει τις μάζες πρέπει να γίνει ριζοσπαστική. Ο Μαρξ διευκρίνιζε: «Ριζοσπαστική σημαίνει να πιάνει τα πράγματα από τη ρίζα. Η ρίζα όμως για τον άνθρωπο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος». Ο ριζοσπαστισμός του νεαρού Μαρξ οδηγούσε στη διδαχή «ότι ο άνθρωπος είναι το υπέρτατο ον για τον άνθρωπο, δηλαδή στην κατηγορική επιταγή της ανατροπής όλων των σχέσεων που κάνουν τον άνθρωπο ένα ον ταπεινωμένο, υποδουλωμένο, εγκαταλειμμένο, περιφρονημένο». Ο ώριμος Μαρξ έστρεψε το ερευνητικό του βλέμμα στις βαθύτερες ρίζες της κοινωνικής πραγματικότητας και ανέλυσε τους μηχανισμούς παραγωγής και αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος. Ενα παρόμοιο κριτικό βλέμμα στη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία χρειαζόμαστε και σήμερα. Αυτό υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ο Πιέρο Μπεβιλάκουα στο βιβλίο του «Elogio della radicalità» (Laterza, 2012). Ο Μπεβιλάκουα είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης La Sapienza. Το άρθρο του που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Il Manifesto».
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Habent sua fata verba. Ακόμα και οι λέξεις έχουν τη δική τους μοίρα στο θορυβώδες σύμπαν της δημόσιας συζήτησης. Ο όρος μετριοπαθής, για παράδειγμα, είναι από εκείνους που φαίνεται να χαρίζουν μιαν άφθαρτη εύνοια, η οποία διαρκώς ανανεώνεται. Γιατί όμως ο όρος μετριοπαθής απολαμβάνει τόση δημόσια εύνοια; Αυτός ο όρος εισπράττει καταχρηστικά τα αναμφίβολα προτερήματα της ηθικής αρετής που όριζε αρχικά. Η μετριοπάθεια είναι μια αξιέπαινη ιδιότητα του σοφού και πράου ανθρώπου, ο οποίος αποφεύγει τις υπερβολές.
Πρόκειται για ένα ιδεώδες ανθρωπιάς που ο ρωμαϊκός πολιτισμός προέτασσε στην ιεραρχία των αξιών του. Αλλά η μετάβαση από την ηθική του ανθρώπου στην πολιτική πάλη και στη στρατηγική των κομμάτων δεν φαίνεται να αφήνει αναλλοίωτη αυτή τη θαυμαστή αρετή. Γιατί η πολιτική μετριοπάθεια σήμερα δεν είναι αρετή, αλλά είναι αντίθετα η προφανής διαστρέβλωση μιας μεταρρυθμιστικής πολιτικής; Αυτά που της δίνουν αυτόν τον στρεβλό χαρακτήρα είναι πολλά και πολύπλοκα φαινόμενα, που μπορεί να συνοψιστούν στον μετασχηματισμό που έχουν υποστεί τα πολιτικά κόμματα. Ολα πράγματι τα κόμματα –με εξαίρεση εκείνα που ορίζονται ριζοσπαστικά- αναζητούν σήμερα το «κέντρο», έτσι όπως κάποτε οι μεσαιωνικοί ιππότες αναζητούσαν το ιερό δισκοπότηρο. Αποβλέπουν, δηλαδή, στο να τοποθετηθούν σε μιαν ενδιάμεση θέση, μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, με σκοπό να αντιπροσωπεύουν τα «μεσαία» συμφέροντα, που φαντάζονται ότι είναι κυρίαρχα στην κοινωνία. Είναι μια επιλογή που στοχεύει στην εκλογική επιτυχία και που δεν διαθέτει κανένα σχέδιο μετασχηματισμού της κοινωνίας.
«Σήμερα ζούμε μια ευθεία σύγκρουση ανάμεσα στην οικονομία και στις πολιτιστικές αξίες», τονίζει στην efsyn.gr/ο διαπρεπής Γάλλος κοινωνιολόγος, προσθέτοντας ότι απαιτείται αναδιανομή του εθνικού προϊόντος υπέρ της Εργασίας. Υποστηρίζει ότι ζητούμενο για τον 21ο αιώνα είναι «να επανασυνθέσει τη θετική πλευρά του δυτικού κόσμου, που είναι η δημοκρατία, με τη θετική πλευρά του υπόλοιπου κόσμου, ο οποίος προσπαθεί να εξαλείψει τη δυτική ηγεμονία».
»Να βάλουμε τέρμα στην κυριαρχία της οικονομίας»
Συνέντευξη στον Τάσο Τσακίρογλου
– Η απόσταση που έχει επιβάλει ο χρηματοπιστωτικός τομέας ανάμεσα στα δικά του συμφέροντα και στα συμφέροντα της πλειονότητας του πληθυσμού έχει διαρρήξει τους δεσμούς μεταξύ οικονομίας και κοινωνίας. Πώς μπορούμε να αποκαταστήσουμε αυτούς τους δεσμούς και να θέσουμε υπό έλεγχο την αναρχία του χρηματοπιστωτικού τομέα;
Η εξέλιξη αυτή οφείλεται στη διάρρηξη του βιομηχανικού καπιταλισμού. Ζήσαμε τους τελευταίους δύο τρεις αιώνες σε ένα παγκόσμιο σύστημα παραγωγής που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε βιομηχανικό καπιταλισμό. Με αυτό εννοούμε ότι το κεφάλαιο χρησιμοποιούνταν ως πηγή χρηματοδότησης για την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Αυτό που βλέπουμε ήδη από το 1929, αλλά περισσότερο έντονα τις τελευταίες δεκαετίες, είναι ότι η ρήξη μεταξύ καπιταλισμού και βιομηχανίας οφείλεται στο ότι το κεφάλαιο χρησιμοποιείται για «μη οικονομικές» λειτουργίες. Χρησιμοποιείται για χρηματιστηριακές επενδύσεις και επέκταση της πίστωσης . Και έτσι είναι λιγότερο σημαντικό από τις κερδοσκοπικές δραστηριότητες στην Ευρώπη.
– Ποιες είναι οι συνέπειες αυτού του φαινομένου;
Το κύριο γεγονός παραμένει ότι υπάρχει μια ρήξη μεταξύ του μεγαλύτερου μέρους των χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων και της βιομηχανικής παραγωγής. Αυτό είναι το βασικό από τη δική μου σκοπιά: είναι το τέλος της λεγόμενης «βιομηχανικής κοινωνίας». Και αυτό είναι πολύ πιο σημαντικό από την τεχνολογική μετάβαση από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική παραγωγή. Το πρόβλημα είναι ότι οι κοινωνικοί θεσμοί, διά των οποίων το μεγαλύτερο μέρος των χρηματοπιστωτικών πόρων χρησιμοποιείται, έρχονται σε σύγκρουση με τις αξίες του πολιτισμού.
– Υπάρχει διέξοδος απ” αυτό;
Εάν αυτοί οι οικονομικοί πόροι δεν χρησιμοποιούνται πλέον για τη βιομηχανία, την παραγωγή, την κατανάλωση, την επικοινωνία, αυτό σημαίνει ότι δεν λειτουργούν πια ως σύνδεσμος με τις κοινές αξίες. Και τότε υπάρχει ο κίνδυνος ενός πλήρους διαχωρισμού. Ετσι, η μόνη λύση είναι η επιστροφή στις πολιτιστικές αξίες. Τις τελευταίες δεκαετίες ζούμε μια ευθεία σύγκρουση μεταξύ της απο-κοινωνικοποίησης των οικονομικών πόρων από τη μία και των πολιτιστικών αξιών από την άλλη. Υπάρχει μια ευθεία αντίθεση μεταξύ δύο μη κοινωνικών παραγόντων: οικονομικών από τη μία και πολιτιστικών από την άλλη, έτσι ώστε να ζούμε σ” αυτό που εγώ ονομάζω «μετα-κοινωνικές κοινωνίες».
Ο Γιώργος Μαρνελάκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και Αστικές και Πολιτισμικές Σπουδές στο Goldsmiths του Λονδίνου. Δίδαξε Σπουδές Φύλου και Πολιτισμική Γεωγραφία στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 38 ετών .Στη μνήμη του αναρτούμε ένα από τα πολλά σημαντικά κείμενά του.
Γιώργος Μαρνελάκης: Η έννοια του φύλου: Μια κριτική γενεαλογία
Το κείμενο αυτό επιχειρεί μια εισαγωγή στις μεταβαλλόμενες ιδέες για την έννοια του φύλου (gender), όπως αναπτύχθηκαν μέσα από πολλαπλές φεμινιστικές προσεγγίσεις. Αν και, πλέον, αποτελεί μια ευρύτατα διαδεδομένη έννοια στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες γενικώς, το φύλο θα μας απασχολήσει ειδικότερα εδώ ως μια κεντρικής σημασίας κατηγορία για τη φεμινιστική θεωρία. Το πρώτο σημείο, λοιπόν, που πρέπει να τονιστεί είναι ότι η εισαγωγή της έννοιας του φύλου στις φεμινιστικές θεωρίες και η παραγωγή γνώσης για το φύλο από τη συγκεκριμένη οπτική δε συνέβησαν λόγω κάποιας αθώας επιθυμίας για την ανακάλυψη της όποιας ‘αλήθειας’, ούτε απλώς και μόνο λόγω κάποιου υπερβάλλοντα ζήλου για μάθηση και κατανόηση. Και αυτό, βέβαια, καθόλου δεν αποτελεί αποκλειστικότητα των φεμινιστικών προσεγγίσεων για το φύλο. Αν προσπαθούσαμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει κάποιο είδος γνώσης που παράγεται με τόσο αθώα και ουδέτερα κίνητρα, δε θα είχαμε κανέναν άλλο λόγο παρά να αποκρύψουμε συγκεκριμένα ενδιαφέροντα που πάντα υποκινούν κάθε απόπειρα παραγωγής γνώσης. Στην περίπτωσή μας, λοιπόν, η αναγκαιότητα θεωρητικής ενασχόλησης με την έννοια του φύλου προκύπτει, πρώτα και κύρια, ως ένα πολιτικό αίτημα το οποίο συνδέεται άμεσα με τις γενικότερες επιδιώξεις των φεμινιστικών κινημάτων. Παρακολουθώντας, επομένως, τις μεταλλαγές των ιδεών για την έννοια του φύλου, δε μπορεί παρά να παρακολουθούμε ταυτόχρονα ένα μέρος από τις ευρύτερες μεταλλαγές του ίδιου του φεμινισμού ως πολιτικού κινήματος.
«Αν ο διπρόσωπος θεός Ιανός ήταν οικονομολόγος θα είχε σίγουρα προσληφθεί και θα δούλευε για το ΔΝΤ» (Pettifor, 2013)
Ι
Πολύ συχνά οικονομικές έννοιες και θεωρίες ανασύρονται, με διάφορες αφορμές, από τις φαρέτρες των οικονομολόγων και εκτοξεύονται σε εαυτούς και αλλήλους. Οι αψιμαχίες, άλλοτε ήπιες και άλλοτε οξείες, δίνουν και παίρνουν, διαρκούν για κάποιο διάστημα και μετά καταλαγιάζουν. Μερικές φορές υπάρχουν νικητές και ηττημένοι κι’ άλλοτε όχι. Αλλά πάλι σε μερικές περιπτώσεις οι ηττημένοι εξακολουθούν να κάνουν ότι δεν έχουν καταλάβει ότι έχουν χάσει και συνεχίζουν να προβάλλουν τις ιδέες τους προσποιούμενοι ότι τίποτε δεν έχει αλλάξει. Μάλλον από κάπου αλλού πρέπει να αντλούν τη δυνατή επιμονή τους μιας και η στάση τους δεν μπορεί να αποδοθεί σε γεροντικό πείσμα.
Όλη αυτή η διαδικασία συνήθως παραμένει εγκλεισμένη στα περιχαρακωμένα όρια της «οικονομικής επιστήμης». Υπάρχουν όμως και στιγμές όταν η προβολή του προβλήματος και η ανταλλαγή των επιχειρημάτων διαρρέει προς τα έξω και κυκλοφορεί σ’ έναν ευρύτερο χώρο. Αυτό συμβαίνει βέβαια ιδίως όταν οι διαφωνίες έχουν διαφορετικές επιπτώσεις που σε ορισμένες χρονικές περιόδους έχουν καταστεί επίκαιρες και σημαντικές. Επίσης, αν οι διαφωνίες έχουν προέλθει μέσα από τα σπλάχνα της ίδιας, ή συγγενικής, θεωρητικής σχολής και ιδεολογίας, τότε αυτές μπορεί να προξενήσουν μεγαλύτερη απορία και να αποκτήσουν ακόμα εντονότερο ενδιαφέρον και διάχυση. Μια από αυτές τις σχετικά σπάνιες περιπτώσεις είναι και η διαμάχη για τον «πολλαπλασιαστή». Αλλά για τι ακριβώς πρόκειται;
Αποκλείοντας πιο περίτεχνους τεχνικούς ορισμούς ας υπενθυμιστεί ότι η έννοια του πολλαπλασιαστή -κεϋνσιανής προέλευσης- αναφέρεται στα αποτελέσματα που προκαλούνται στο παραγόμενο προϊόν (και εισόδημα) από τις μεταβολές στα δημοσιονομικά μεγέθη (σε καθένα ξεχωριστά ή στο σύνολό τους δηλ. στο δημοσιονομικό ισοζύγιο) μιας χώρας ή μιας ομάδας κρατών[1]. Πιο συγκεκριμένα, με ποικίλες στατιστικές, οικονομετρικές και αναλυτικές μεθόδους είναι δυνατό να εκτιμηθούν οι άμεσες επιπτώσεις μιας π.χ. αύξησης/μείωσης των δημόσιων επενδύσεων, των αμοιβών των δημόσιων υπαλλήλων ή της άμεσης φορολογίας και ταυτόχρονα οι δευτερογενείς τους επιδράσεις.
Ειδικότερα, και πάλι χάριν παραδείγματος, μπορεί να τεθεί το ερώτημα: θα είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη η αύξηση του παραγόμενου προϊόντος από τη συγκεκριμένη αύξηση των δημόσιων επενδύσεων (δηλ. ο πολλαπλασιαστής θα είναι μεγαλύτερος ή μικρότερος από τη μονάδα;), σε πόσο διάστημα και πώς δικαιολογείται ένα τέτοιο αποτέλεσμα; Ή υπάρχει και η περίπτωση η αύξηση των δημόσιων επενδύσεων να έχει μηδενικό αποτέλεσμα ή ακόμα και να επιφέρει μια μείωση του παραγόμενου προϊόντος; Ακόμα, μια συγκεκριμένη αύξηση των δημόσιων επενδύσεων θα έχει ισόποσο αποτέλεσμα, με αντίθετο πρόσημο, με την ίδια μείωση τους, δηλ. θα υπάρξει συμμετρικότητα; Επίσης, αν ταυτόχρονα επέλθουν ποσοτικές αλλαγές σε πολλές δημοσιονομικές κατηγορίες τότε η συνολική μεταβολή στο πλεόνασμα/έλλειμμα τι επιπτώσεις θα έχει στο προϊόν (εισόδημα); Και βέβαια, ποια θα είναι τα παρεπόμενα αποτελέσματα όλης αυτής της διαδικασίας, π.χ. οι συνέπειες στην απασχόληση κ.α.;
Αυτό που διαπιστώνεται σήμερα από πολλές πλευρές είναι η κρίση του «αντιπροσωπευτικού» πολιτεύματος, όπως αυτό έχει αποκρυσταλλωθεί στην Δύση εδώ και δύο αιώνες. Η κρίση δεν είναι μόνο χρηματοπιστωτική ή οικονομική, όπως λέγεται τελευταίως, αλλά βαθύτερη: είναι κρίση δομών και θεσμών. Οι διαγνώσεις και οι αιτιολογίες ποικίλουν αναλόγως της οπτικής του εκάστοτε ερευνητή, και συνοδεύονται από προτάσεις που κυμαίνονται μεταξύ μεταρρυθμιστικών αλλαγών και ιδεολογικών δικαιολογήσεων. Μιά πρόχειρη ματιά στις εφημερίδες, στα περιοδικά, στην τηλεόραση κ.λπ αρκεί για να διαπιστωθεί ότι υπάρχει ένας πληθωρισμός της λέξεως «δημοκρατία» (σύγχρονη δημοκρατία, έμμεση δημοκρατία, αντιπροσωπευτική δημοκρατία, κοινοβουλευτική δημοκρατία, κ.λπ). Αυτό ο λεκτικός πληθωρισμός αποκρύβει, συνειδητώς ή ανεπιγνώστως, την ουσία ακριβώς του πολιτεύματος αυτού. Και η ουσία είναι ο βαθύς ολιγαρχικός χαρακτήρας του: οι αποφάσεις και οι νόμοι είναι αρμοδιότητα των ολίγων και εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ολίγων ισχυρών – ο Κ. Καστοριάδης δικαίως τo αποκαλεί φιλελεύθερη ολιγαρχία.
Πράγματι, στα δυτικά πολιτεύματα η ουσιαστική ρητή εξουσία ασκείται από τους ολίγους, βουλευτές και στελέχη του κυβερνώντος κόμματος. Αυτό βεβαίως επιτυγχάνεται με την «εκουσία» εκ μέρους των ανθρώπων παραχώρηση της εξουσίας στους «αντιπροσώπους» και τα κόμματα, και η πράξη της εξουσιοδοτήσεως αυτής είναι η συμμετοχή των ανθρώπων στις εκλογές με καθολική ψηφοφορία. Αυτός ο «σφετερισμός» της εξουσίας από τα κόμματα επιτυγχάνεται με την ιδεολογική χειραγώγηση που αυτά κατορθώνουν να ασκούν στους ανθρώπους: έχουν καταφέρει να τους πείσουν ότι μόνο αυτά είναι ικανα να επιλύσουν τα προβλήματά τους και τα ευρύτερα προβλήματα της κοινωνίας ενώ οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να τα επιλύσουν.
Ο Γάλλος οικονομολόγος Μισέλ Αλιετά* είναι ένας από τους ιδρυτές (μαζί με τον Robert Boyer) της Σχολής της Ρύθμισης. Ο Αλιετά είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris X-Nanterre και επιστημονικός σύμβουλος στο Κέντρο Ερευνών για τη διεθνή οικονομία CEPII. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η οικονομική κρίση» (Πόλις, 2009). Η ακόλουθη συνέντευξη του Μισέλ Αλιετά δημοσιεύτηκε σε ειδικό τεύχος του περιοδικού Le Nouvel Observateur αφιερωμένο στον ρόλο του χρήματος (De l” argent roi à l” argent fou).
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
-Οταν μιλάμε για χρηματοπιστωτική απορρύθμιση ο νους μας πάει πρώτα απ” όλα στη δεκαετία του 1980, στον Ρέιγκαν και στη Θάτσερ. Οι κυβερνήσεις τους δεν ήταν αυτές που εγκαινίασαν αυτή την πολιτική;
-Στην πραγματικότητα, η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση αρχίζει πολύ πριν από τη δεκαετία του 1980. Στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο ο χρηματοοικονομικός τομέας ήταν ισχυρά ρυθμισμένος και οι χρηματοπιστωτικές αγορές, περιχαρακωμένες στις εθνικές τους επικράτειες, έπαιζαν έναν πολύ περιορισμένο ρόλο στην οικονομική ζωή. Αλλά η πολύ ισχυρή ανάπτυξη της δεκαετίας του 1960 θα αλλάξει τα δεδομένα. Η επέκταση προκάλεσε τότε την παραβίαση του ελέγχου των κεφαλαίων, που μέχρι εκείνη την περίοδο ήταν πολύ στενός. Είναι η αρχή της πρώτης παγκοσμιοποίησης, η οποία επέφερε μια δυσλειτουργία των τρόπων ρύθμισης της οικονομίας. Το πρώτο θύμα υπήρξε το διεθνές σύστημα του Μπρέτον Γουντς, που καθιερώθηκε το 1944 και που είχε αναγορεύσει το δολάριο, το μόνο μετατρέψιμο σε χρυσό νόμισμα, σε ισχυρότερο από όλα τα νομίσματα. Μετά την υποτίμηση της λίρας, τον Οκτώβριο του 1967, το δολάριο αρχίζει να δέχεται επιθέσεις, ενώ ο πόλεμος του Βιετνάμ τροφοδοτεί τον αμερικανικό πληθωρισμό. Και στις 15 Αυγούστου 1971, το νομισματικό πραξικόπημα του Νίξον, που αναστέλλει τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό, τερματίζει το σύστημα του Μπρέτον Γουντς ανοίγοντας τον δρόμο στον μεγάλο πληθωρισμό της δεκαετίας του 1970. Δημιουργείται μια νέα κατάσταση που θα ωθήσει σύντομα τις τράπεζες να αντιδράσουν, επειδή, καθώς τα επιτόκια έμεναν σταθερά εξαιτίας της νομισματικής πολιτικής ελέγχου των επιτοκίων, η άνοδος του πληθωρισμού συνεπαγόταν απώλειες για τους καταθέτες. Οι αμερικανικές τράπεζες επιδίωξαν να παρακάμψουν το ανώτατο όριο των επιτοκίων δημιουργώντας τα αμοιβαία κεφάλαια, των οποίων οι αποδόσεις συναρτούνταν με τα ελεύθερα επιτόκια της αγοράς. Οι πρώτες μορφές χρηματοπιστωτικής απορρύθμισης ήταν επομένως το αποτέλεσμα ενεργειών ιδιωτικών παραγόντων.
»Οφείλουμε να μάθουμε να αναλύουμε τη σωστή σημασία των κινημάτων πολιτιστικού και ιστορικού τύπου και όχι μόνον των κοινωνικών κινημάτων με την κλασσική έννοια»
Εφημερίδα των Συντακτών
Ο Μισέλ Βιβιορκά διδάσκει κοινωνιολογία στην École des Hautes Études en Sciences Sociales. Συγγραφέας πολλών έργων, ο Βιβιορκά έχει ασχοληθεί ερευνητικά με τα κοινωνικά κινήματα, τον ρατσισμό, τη δημοκρατία και άλλα θέματα. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Reset.
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
-Ποια κατάσταση έχουμε στην Ευρώπη; Υπάρχουν από τη μια μεριά τα παλιά συνδικάτα, πολύ αποδυναμωμένα, και από την άλλη τοπικιστικά και εθνικιστικά ή ξενόφοβα κινήματα, που καλλιεργούν αντιευρωπαϊκά αισθήματα και μια διάχυτη δυσαρέσκεια κατά των πολιτικών.
-Για ενάμιση αιώνα στην Ευρώπη είχαμε ένα μεγάλο κοινωνικό κίνημα, το εργατικό κίνημα, του οποίου τώρα είμαστε όλοι ορφανοί κοινωνικά, πολιτικά και διανοητικά. Δυσκολευόμαστε πολύ να φανταστούμε ότι μπορούν να συγκροτηθούν μορφές δράσης που διαφέρουν πολύ από το εργατικό κίνημα. Αντιλαμβανόμαστε μια δυσκολία, ένα είδος κενού, στις παλιές κοινωνίες μας που δεν είναι πλέον βιομηχανικές και δεν ξέρουν ακόμα τι έχουν γίνει. Κι έπειτα, λησμονούμε ότι, ιστορικά, τα μεγάλα κινήματα που διαπέρασαν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες ήταν και πολιτιστικά κινήματα διάφορων ειδών, ακόμα και θρησκευτικά, στα οποία η ιδέα του έθνους μπορούσε να είναι ισχυρή χωρίς γι” αυτό να γίνεται εθνικιστική ούτε αντιδραστική. Με δυο λόγια, υποτιμάμε τη δύναμη των πολιτιστικών κινημάτων στην αλλαγή, επειδή έχουμε στον νου μας το παράδειγμα του εργατικού κινήματος. (…) Οφείλουμε να μάθουμε να αναλύουμε τη σωστή σημασία των κινημάτων πολιτιστικού και ιστορικού τύπου και όχι μόνον των κοινωνικών κινημάτων με την κλασική έννοια. Υπάρχει όμως και μια άλλη δυσκολία στη συγκρότηση ισχυρών μορφών συλλογικής δράσης: στην Ευρώπη συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε με τις έννοιες του έθνους-κράτους, ενώ θέλουμε να δράσουμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Και είναι πολύ δύσκολο να περάσουμε από το ένα επίπεδο στο άλλο. Τα κινήματα που ασχολούνται με την οικολογία και το περιβάλλον, τα κινήματα που ενδιαφέρονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα ανθρωπιστικά κινήματα, τα κινήματα της μιας ή της άλλης μειονότητας δεν είναι υποχρεωτικά κλεισμένα μέσα σε ένα έθνος-κράτος, αλλά δεν είμαστε ικανοί να σκεφτούμε συλλογικές μορφές δράσης. Δεν κατορθώνουμε να βγούμε από το παρελθόν, που κυριάρχησε τον διανοητικό μας ορίζοντα για δύο αιώνες, αλλά δεν πρέπει να χάσουμε την ελπίδα.
«Η σχέση ανάμεσα σε πολιτική και οικονομία έχει αντιστραφεί.Δεν έχουμε πλέον τη δημόσια και πολιτική διακυβέρνηση της οικονομίας, αλλά την ιδιωτική και οικονομική διακυβέρνηση της πολιτικής».
Ιδέες παλιές και νέες
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Ο Λουίτζι Φεραγιόλι έχει γεννηθεί στη Φλωρεντία το 1940 και είναι σήμερα καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Το ακόλουθο κείμενό του δημοσιεύτηκε στην περιοδική επιθεώρηση Lo Straniero.
Η σχέση ανάμεσα σε πολιτική και οικονομία έχει αντιστραφεί. Δεν έχουμε πλέον τη δημόσια και πολιτική διακυβέρνηση της οικονομίας, αλλά την ιδιωτική και οικονομική διακυβέρνηση της πολιτικής.
Δεν είναι πλέον τα κράτη, με τις πολιτικές τους, εκείνα που ελέγχουν τις αγορές και τον κόσμο των επιχειρήσεων, επιβάλλοντάς τους κανόνες, όρια και φραγμούς, αλλά είναι οι αγορές, δηλαδή λίγες δεκάδες χιλιάδες χρηματιστές κερδοσκόποι και μερικές ιδιωτικές εταιρείες αξιολόγησης, αυτές που ελέγχουν και κυβερνούν τα κράτη.
Δεν είναι πλέον οι κυβερνήσεις και τα δημοκρατικά εκλεγμένα Κοινοβούλια εκείνα που ρυθμίζουν την οικονομική και κοινωνική ζωή και τη θέτουν στην υπηρεσία των γενικών δημόσιων συμφερόντων, αλλά είναι οι ανεξέλεγκτες και ανώνυμες δυνάμεις του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου εκείνες που επιβάλλουν στα κράτη αντιδημοκρατικές και αντικοινωνικές πολιτικές προς όφελος των ιδιωτικών και κερδοσκοπικών τους συμφερόντων και της μεγιστοποίησης των κερδών τους.
Οι λόγοι αυτής της αντιστροφής είναι πολλοί και σύνθετοι. Δεν θα μιλήσω για τις συγκρούσεις συμφερόντων και τις πολλές μορφές διαφθοράς και εξάρτησης από τα λόμπι μέσα από τις οποίες η οικονομία επηρεάζει την πολιτική. Αυτές οι εξαρτήσεις υπάρχουν, όπως μας δείχνει η καθημερινή ειδησεογραφία. Αλλά η αντιστροφή εξαρτάται από δύο λόγους, ο ένας από τους οποίους είναι δομικού χαρακτήρα και ο άλλος πολιτισμικού και ιδεολογικού.
H έννοια της αξιοπρέπειας
contramee 